Każdy człowiek ma swój unikalny sposób bycia, swój własny styl ubierania się, spędzania wolnego czasu itp. Każdy człowiek ma też swój unikalny sposób myślenia i rozumienia otaczających go zdarzeń. Jedni ludzie są bardziej skłonni do zamartwiania się i widzenia przyszłości w czarnych barwach, inni zaś sprawiają wrażenie nie przejmujących się niczym. Jedni nie potrafią przyjmować komplementów, dla innych są one czymś naturalnym. Takich przykładów można podać wiele. Dzieje się tak, ponieważ każdy człowiek ma swoje unikalne doświadczenie, potrzeby, temperament. Każdy ma też swoje unikalne schematy poznawcze, które są zapisem naszych doświadczeń i interakcji z otoczeniem.
Jak doświadczenie kształtuje nasz umysł?
Dziecko przychodzi na świat bez wiedzy o tym, co na nim zastanie. Ma za to bardzo chłonny mózg. Pewne jego części są sprawne już w momencie urodzenia (np. powiązany z emocjami i motywacją układ limbiczny), inne potrzebują jeszcze wielu lat dalszego rozwoju, zanim osiągną pełną sprawność (część mózgu zwana korą nową pełnię sprawności osiąga dopiero w trzeciej dekadzie życia). Dlatego kilkumiesięczne dziecko potrafi przeżywać emocje i pokazywać je rodzicom, ale nie potrafi opowiedzieć im, co się z nim dzieje – ta umiejętność pojawi się dopiero za jakiś czas, wraz z rozwojem kory nowej, w której mieszczą się między innymi ośrodki odpowiedzialne za rozumienie mowy i posługiwanie się językiem.
Wraz z rozwojem mózgu i nabywaniem coraz to nowych doświadczeń dziecko zaczyna w coraz większym stopniu poznawać świat. Zdobywana przez nie wiedza jest gromadzona i porządkowana w schematach poznawczych.
Kilka słów o schematach poznawczych
Schematy poznawcze to podstawowe elementy wiedzy organizujące rozumienie świata i zachodzących wokół zdarzeń. Powstają dzięki konkretnym doświadczeniom i zawierają uogólnioną wiedzę płynącą z tych doświadczeń. Gdy już powstaną, pozwalają nam zrozumieć sens tego, co się właśnie dzieje, podpowiadają również jak w danej sytuacji można się zachować. Dobrym przykładem może być schemat poznawczy restauracji:
Bywając w restauracjach (ale też czytając o nich, słuchając czy oglądając je w telewizji) tworzymy w naszym mózgu schemat poznawczy restauracji. Dzięki temu odwiedzając jakąś nową restaurację, w której nigdy wcześniej nie byliśmy, jesteśmy w stanie dość szybko zorientować się z jakim obiektem mamy do czynienia (np. rozpoznając obecność stolików, menu czy też identyfikując osobę z muszką i w białej koszuli jako kelnera). Automatycznie nasz mózg podsunie nam też informację na temat tego, jak dalej postąpić w tej sytuacji (np. wybrać sobie stolik albo zapytać kelnera gdzie możemy usiąść).
Rola schematów poznawczych i ich wpływ na to, jak odbieramy świat
Schematy poznawcze pełnią bardzo ważną rolę w procesie poznawania i rozumienia świata. Porządkują naszą wiedzę i pozwalają dużo szybciej nadać sens doświadczeniom. Ale mogą również sprawić, że pewne rzeczy zaczynamy odbierać w subiektywny sposób, dopowiadając sobie różne rzeczy zgodnie z treścią schematu poznawczego, a niekoniecznie zgodnie z tym, co się faktycznie dzieje. Schematy kierują też naszą uwagą i pamięcią sprawiając, że łatwiej zauważamy i zapamiętujemy informacje i zdarzenia zgodne z treścią schematu, zaś te niezgodne przeważnie odrzucamy (czyli po prostu nie zapamiętujemy ich tak łatwo) bądź zniekształcamy (czyli wyjaśniamy je sobie w taki sposób, że w efekcie i tak potwierdzają nasz schemat). Jak to wygląda w praktyce?
Paweł jest przekonany, że potrafi wyczuć czyjeś spojrzenie na swoich plecach. Pewnego razu jadąc tramwajem zaczął mieć wrażenie, że właśnie czuje takie spojrzenie. Odwrócił się szybko żeby to sprawdzić, ale nic takiego nie zauważył. Pomyślał, że mu się wydawało i kontynuował podróż obserwując świat za szybą. Po chwili znów poczuł to uczucie. Ponownie odwrócił się szybko i ponownie nie zauważył nikogo patrzącego. Tymczasem stojąca parę metrów dalej pasażerka zaciekawiona szybkimi ruchami Pawła zaczęła go obserwować. Paweł mając po raz trzeci znajome uczucie odwrócił się szybko i tym razem złapał wzrok owej pasażerki. Pomyślał wtedy krótko: "wiedziałem, wyczułem to!"
Wracając później myślami do opisanego powyżej zdarzenia Paweł prawdopodobnie nie będzie pamiętał o dwóch razach, kiedy nie zauważył niczyjego spojrzenia (odrzucanie informacji niezgodnych ze schematem), a zapamięta wyraźnie ten raz, kiedy faktycznie ktoś go obserwował. Możliwe też, że o dwóch pierwszych razach pomyśli "może nie odwróciłem się wystarczająco szybko" (wyjaśnienie potwierdzające treść schematu).
Na omówionym przykładzie widać, że schematy kierując naszą uwagą i pamięcią mają tendencję do samopodtrzymywania się – jeśli jesteśmy o czymś przeświadczeni, to trudno nam to przeświadczenie zmienić.
Schematy poznawcze a terapia
Każda terapia, w wyniku której zmienia się nasze samopoczucie, wiąże się ze zmianą naszych schematów poznawczych, choć dochodzi do tego w różny sposób i przy pomocy różnych technik terapeutycznych. Podejścia terapeutyczne, które wprost zajmują się zagadnieniami schematów i ich zmiany, to terapia poznawczo-behawioralna (cognitive-behavioral therapy, CBT) oraz terapia schematu (schema focused therapy, SFT).