Schematy w archiwum umysłu i model poznawczy

Mając w swojej domowej biblioteczce pięć książek bez trudu mogę wymienić ich tytuły, autorów oraz opowiedzieć krótko o ich treści. A gdybym miał ich pięćdziesiąt? Albo pięćset? Albo pięć tysięcy? Im więcej książek, tym trudniej wymienić je z pamięci czy też odnaleźć na półkach domowej biblioteczki. Dlatego tworząc taką biblioteczkę szybko wpadamy na pomysł, żeby uporządkować książki na półkach według jakiegoś klucza. Możemy na przykład podzielić książki na naukowe i beletrystykę. Beletrystykę z kolei na książki przygodowe, sensacyjne, fantastykę i tak dalej…

Podobnie jest z naszym umysłem. On również potrzebuje pokategoryzować w jakiś sposób napływające doświadczenia. W efekcie w rozwijającym się umyśle dziecka zaczynają tworzyć się schematy poznawcze organizujące wiedzę w określone kategorie. I, podobnie jak duża biblioteka dzieli się na mniejsze działy, a te z kolei na jeszcze mniejsze, tak nasze schematy poznawcze są zorganizowane w pewną hierarchię. Możemy mieć na przykład schemat poznawczy miasta, a im więcej miast zobaczymy i poznamy, tym więcej w ramach schematu miasta może pojawić się bardziej specyficznych schematów: miasteczka, wielkiego miasta, przedmieścia, centrum miasta, typowego miasta w różnych krajach i częściach świata itp.

W obrębie każdego schematu możemy mieć zapisaną  wiedzę pozwalającą rozpoznać CO się dzieje (do jakiej kategorii należy dane zdarzenie) i CZEGO możemy się w związku z tym spodziewać, oraz instrukcje JAK wobec tego się zachować.

Model poznawczy w terapii poznawczo-behawioralnej

Terapeuci poznawczy opisują ten sposób zorganizowania wiedzy w schematach mówiąc o istnieniu trzech pięter poznania: kluczowych przekonaniach, przekonaniach pośredniczących i myślach automatycznych.

Kluczowe przekonania zawierają podstawową wiedzę o sobie samym, innych ludziach i świecie w jakim żyjemy. Służą do rozpoznawania CO się dzieje. Zilustruje to poniższy przykład:

Małgosia i Ewa wybrały się na zakupy. Płacąc przy kasie za towar zauważyły, że kasjer wydał im 20 złotych, a powinien 50. Kluczowe przekonanie Małgosi na temat innych brzmi „Ludzie wykorzystują”. Dlatego zauważając, że kasjer wydaje za mało, pomyślała: „Chce mnie oszukać!”. W efekcie poczuła złość.

Przekonanie Ewy na temat innych brzmi „Ludzie są z natury życzliwi”. Dlatego w tej sytuacji przyszła jej do głowy myśl: „Pomylił się, pewnie jest zmęczony”. Uśmiechnęła się do niego z sympatią.

Kluczowe przekonania dostarczają podstaw do interpretacji zdarzenia, ale nie mówią jak w związku z tym postąpić i czego się spodziewać. Ta wiedza zapisana jest w przekonaniach pośredniczących, które często mają postać ZAŁOŻEŃ skonstruowanych na zasadzie JEŻELI… TO… Ich treść bezpośrednio wynika z kluczowych przekonań i podpowiada sposób postępowania.

Małgosia przekonana o tym, że ludzie wykorzystują, kieruje się w życiu założeniem: „Muszę być czujna! Jeśli nie będę reagować, to inni wykorzystają moją nieuwagę!”. Dlatego od razu zareagowała mówiąc podniesionym głosem: „50 miał mi pan wydać! Myśli pan, że na głupią trafił i się nie połapię?!”. Ewa, zaskoczona wybuchem koleżanki, wzięła kasjera w obronę mówiąc do Małgosi: „Przestań! Pan ma tu taki ruch, że każdy by się pomylił!”. Zachowała się tak, ponieważ będąc przekonaną, że ludzie są z natury życzliwi, nie zrozumiała wybuchu Małgosi.

Przeważnie nie jesteśmy świadomi treści naszych kluczowych przekonań i przekonań pośredniczących. Najbardziej dostępne naszej świadomości są MYŚLI, które AUTOMATYCZNIE pojawiają się w naszej głowie wtedy, kiedy schemat poznawczy składający się z przekonań kluczowych i pośredniczących ulega aktywacji. Myśli automatyczne w powyższym przykładzie to u Małgosi: „Chce mnie oszukać!”, a u Ewy: „Pomylił się, pewnie jest zmęczony”. To, jakich emocji doświadczymy i jak w związku z tym się zachowamy, zależy nie od samej sytuacji, ale właśnie od tych myśli.

Podsumowanie: zależność pomiędzy omawianymi elementami

Podsumowując możemy stwierdzić, że najgłębszą i zarazem najmniej świadomą warstwą schematów poznawczych w modelu poznawczym są kluczowe przekonania. Wynikające z nich przekonania pośredniczące również przeważnie są nieświadome. Najbardziej dostępne świadomości są myśli automatyczne, których treść zależy od leżących głębiej przekonań kluczowych i pośredniczących.

Opisane powyżej treści można przedstawić graficznie w ten sposób:

W terapii poznawczo-behawioralnej przeważnie zaczynamy pracę od nauki rozpoznawania myśli automatycznych, a potem zajmujemy się przekonaniami pośredniczącymi i kluczowymi. Ale to już temat na inny tekst.